«Жаманшың» метеорит кратері

Жаманшың - Ақтөбе облысы Ырғыз ауданындағы соқпалы кратер.
Дәл осы жерлерде шамамен миллион жыл бұрын диаметрі 200-ден 400 метрге дейінгі үлкен метеорит (мүмкін астероид немесе комета ядросы) құлады. Жарылыс кезінде құлау аймағындағы қоршаған ортаның температурасы 1700 °C – қа жетті, метеорит планетаға құлап, тежелуден жылынып, бірден буланып кетті. Жарылыс энергиясы Хиросимаға тасталған миллион ядролық бомбаның энергиясына тең болған - ол барлық геологиялық шөгінділерді түбегейлі өзгертті. Үлкен қысым мен мүмкін емес температура планетаның бетін қиратты. Бір сәтте Арал өңірінің кішкентай аймағындағы жер қыртысы сұйық болып кеттң. Суға лақтырылған тастан шыққан сияқты балқытылған магма арқылы толқындар өтті. Соққы толқыны тау жыныстарын көтеріп, жылжытып, қабаттарды құлатты. Осылайша Жаманшың кратерінің ішкі білігі, өзіндік "уақыт машинасы", біздің планетамыздың жүздеген мың жылдардағы тарихы қалыптасты. Үлкен күш үйдің көлеміндегі тас блоктарын ауаға көтеріп, оларды жарылыс эпицентрінен бірнеше шақырым қашықтыққа лақтырды.
Соңғы мәліметтер бойынша кратердің диаметрі (білікпен бірге) шамамен 13 шақырым, ал қазіргі кездегі тереңдігі шамамен 300 метр. Шын мәнінде, Жаманшың – бұл қазбаланған моллюскалар мен маржандарды табуға болатын ерекше орын, сонымен қатар жер бетіндегі алғашқы тектит кен орны - қара немесе қою жасыл түсті әйнек тәрізді түзілімдер, олардың пайда болуы туралы ғалымдар ғасырдан астам уақыт бойы пікірталастар жүргізіп келеді. Қалай болғанда да, тектиттерді жер бетіндегі ең жұмбақ тастар деп санауға болады, өйткені химиялық тұрғыдан олар жер бетіндегі және жерден тыс заттарға ұқсамайды. Бүкіл жер бетінде олардың оннан аспайтын жері белгілі. Құрылымы мен құрамы бойынша Жаманшың кратерінің тектиттері екі тәуелсіз топқа бөлінеді: жаманшыниттер және ырғызиттер (Ырғыз өзенінің атауы бойынша). Иргизиттерде су мөлшері жоғары. Сонымен қатар, олар 10% никельден тұрады, ал никельдің шығу тегі анық емес. Бұл тектиттер мен импактиттер бір жерде табылған жалғыз кратер. Кратерде көбіктенген лешателерит (кварц әйнегі) және құрамында үш валентті титан бар минералдар да кездеседі.

Кратер - Ырғыз ауданындағы табиғи қаумалы. Көрнекті орын ретінде туристер арасында танымал.